Jodła w Łysogórach – aut. Paweł Krzos

„[…] Znam ja Puszczę potężną, wielką,
gdzie żubr jako jej symbol przebywa.
Puszczę, której równej nie ma na świecie,
ale chyliłem teraz czoło przed Puszczą Jodłową.
I ty, Puszczo Świętokrzyska jesteś wielka i wspaniała,
i tobie też godzi się być dumą i chlubą naszą! […]”.

Aby przynajmniej w przybliżeniu poznać historię roślinności Pasma Łysogórskiego i okolic do niego przylegających, musimy się odwołać do wyników badań paleontologicznych prowadzonych na tych terenach. W badaniach historii roślinności posługujemy się m.in. metodą analizy pyłkowej i metodą badania szczątków makroskopowych roślin. Analiza pyłkowa oraz makroskopowa szeregu następujących po sobie warstw jest podstawą do prześledzenia zmian, jakim podlegała w czasie szata roślinna otoczenia badanego stanowiska (…) (Szczepanek K. 2000).

Badania palinologiczne wykazały, że na początku holocenu, w okresie preborealnym w Górach Świętokrzyskich panowały lasy brzozowo-sosnowe z obfitym udziałem roślinności zielnej, w których w okresie borealnym wzrosła rola sosny oraz wiązu i modrzewia. W okresie atlantyckim dominowały mieszane lasy liściaste z wiązem, leszczyną, lipą, dębem i olszą. Miejscami niewielki udział miał świerk. W chłodniejszym okresie subborealnym świerk osiągnął optimum rozwoju. Panowały mieszane lasy liściaste z dębem, lipą, leszczyną, olszą i grabem, wkraczały buk i jodła. W najmłodszej części holocenu w Górach Świętokrzyskich rozprzestrzeniły się lasy mieszane z grabem, a w wyższych położeniach jodłowo-bukowe (Knapik R. 2007).

Rozprzestrzeniające się nowe gatunki drzew, wnikające w zastałe zbiorowiska leśne przyczyniły się do powstania mozaiki nowych zbiorowisk i piętrowego zróżnicowania roślinności leśnej. Dotyczyło to przede wszystkim wyższych partii wzniesień, zwłaszcza Łysogór, gdzie utworzyły się prawie wyłącznie jodłowe lasy w szczytowych partiach gór i lasy jodłowo-bukowe na wysokościach od 320 do 470 m n.p.m. (Szczepanek K. 2000). Wiele wieków i pokoleń ludzkich kształtowało obecny obraz Puszczy Jodłowej. Jako początek oddziaływania człowieka na przyrodę tego terenu wskazuje się okres rozwoju starożytnego górnictwa rud i hutnictwa żelaza.

We wczesnym średniowieczu rozwinęło się osadnictwo i rolnictwo, pociągające za sobą masowe wylesienia na niżej położonych terenach, głównie w dolinach rzek. Bardzo wyraźne piętno na składzie gatunkowym lasu wywarło hutnictwo szkła (XVI – XVIII w.), pochłaniające bardzo duże ilości drewna bukowego i przyczyniające się do zwiększenia powierzchni drzewostanów jodłowych kosztem bukowych (Głazek, Wolak 1991). Od początku XIX wieku lasy na terenie obecnego Parku Narodowego objęte były planową gospodarką leśną. Niestety nie uchroniło ich to przed licznymi, niekiedy gwałtownymi zmianami. Niektóre z nich były dyktowane przez samą naturę, inne zaś odbywały się na skutek działalności człowieka. Te ostatnie często powodowały znaczące szkody w fitocenozach Parku, dokonując zniekształcenia ich pierwotnego charakteru, a także osłabienia ich naturalnej siły i żywotności. W efekcie drzewostany stawały się coraz bardziej podatne na działanie szkodliwych czynników (wiatr, mróz, szkodliwe owady) (Krzos P. 2006).

Lasy łysogórskie na długo przed utworzeniem tu Parku Narodowego poddawane były nadmiernej, często grabieżczej eksploatacji. Do regularnego pozyskania drewna w części wschodniej Puszczy Jodłowej (uroczyska Św. Krzyż i Dębno) przystąpiono w latach 80-tych XIX wieku, bezpośrednio po przejęciu lasów świętokrzyskich przez administrację rosyjską (1881 rok), zaś w części zachodniej, należącej do leśnictwa Święta Katarzyna (uroczysko Łysica), pierwsze cięcia założono dopiero w początkach XX wieku, po wybudowaniu drogi leśnej zwanej dziś „Białym Gościńcem” (Krysztofik E., Zieliński T. 1976). Drzewostany Puszczy doznały znaczących szkód zarówno w czasie trwania I Wojny Światowej jak również po jej zakończeniu, kiedy to w 1922 roku została podpisana 10-letnia umowa z firmą Fussmann, Szeptycki et Co. na eksploatację części lasów łysogórskich (Krysztofik E. 1975). Wraz z wybuchem II Wojny Światowej rozpoczął się kolejny ciąg wydarzeń niesprzyjających Puszczy Jodłowej.

Okupant hitlerowski po wybudowaniu kolejki na południowym stoku Łysicy, biegnącej aż po wieś Kakonin intensywnie eksploatował tamtejsze drzewostany. Także nasilające się ze strony okolicznej ludności kradzieże drewna nie pozostały bez wpływu na kondycję zdrowotną lasów. O znaczeniu tego procederu niech świadczy fakt skierowania przez partyzantów odezwy do miejscowej ludności:

Człowiek był jednym z wielu czynników wywierających negatywny wpływ na lasy Puszczy. W 1923 roku wiele szkód w świętokrzyskich lasach wyrządził huragan, czyniąc spustoszenie na powierzchni niemal 400 hektarów. W latach 1922-25 nastąpił masowy pojaw zwójek jodłowych i w fazie kulminacyjnej objął powierzchnię wynoszącą 3600 ha. Nie był to pierwszy notowany na tych terenach wzmożony atak szkodliwych owadów. Poprzedni, mający miejsce w latach 1888-1890, objął swoim zasięgiem południowe i północne stoki Łysicy oraz część Pasma Klonowskiego. Zaatakowane zostały drzewostany jodłowe wszystkich klas wieku na powierzchni 4370 ha (Gądek K. 2000).

Katastrofalna zima 1928/1929, w czasie której temperatury spadały do minus 41 st. C, spowodowała poważne szkody w przerzedzonych drzewostanach jodłowych, co łącznie z po raz pierwszy notowaną tu gradacją korników jodłowych, a po wojnie powtórną gradacją zwójek, nadało okresowi lat 1935-1939 miano klęski mrozowo-kornikowej. Udział powierzchniowy drzewostanów jodłowych w wieku 100-180 lat spadł w okresie 1925-1936 z 2656 ha do 840 ha, czyli o 1816 ha. (Krysztofik E. 1975).

Podczas klęski mrozowo-kornikowej wycięto duże masy drewna jodłowego, zwłaszcza na południowym stoku Łysicy. Wynikało to głównie z nieznajomości metod zwalczania korników jodłowych i usuwania drzew, które zdolne były do regeneracji. Nadmierne prześwietlenie drzewostanów, dodatkowo przyczyniło się do ich biologicznego osłabienia, a co za tym idzie większego narażenia na szkody od mrozu i atak szkodliwych owadów. W dniu 22 lipca 1945 roku do ciągnącego się pasma nieszczęść dołączył kolejny huragan, który poczynił nowe spustoszenie w fitocenozach Łysogór. Okres od zakończenia wojny do początku lat siedemdziesiątych to czas kiedy drzewostany Puszczy dochodziły do stanu względnej równowagi. Niestety, proces ten został przerwany przez kolejny pojaw owadów; najpierw zwójek, a następnie korników jodłowych.

Wprawdzie kulminacja ostatniego masowego wystąpienia zwójek jodłowych nastąpiła na początku lat siedemdziesiątych, jednak pierwsze niepokojące sygnały pojawiły się już w 1953 roku. Początkowo obecność owadów notowano w rezerwatach częściowych, a od roku 1975 również w ścisłych. Maksymalna opanowana powierzchnia w roku 1977 wyniosła 4000 ha., tj. były opanowane praktycznie wszystkie rezerwaty i drzewostany jodłowe lub nawet z niewielkim udziałem jodły. Od 1966 roku dołączyły do „łańcucha chorobowego” inne ogniwa, które włącznie ze zwójkami wpływały silniej na pogarszanie się stanu zdrowotnego drzewostanów, głównie jodłowych.

Zanieczyszczenia przemysłowe

W 1976 i 1977 roku korony jodeł w przyszczytowych partiach Łysej Góry i Łysicy pokryte były stalową warstwą pyłu. Ponadto na Łysej Górze obserwowano masowe osypywanie się zielonych igieł w okresie jesieni, a ponadto gałązek i tzw. cetyny jodłowej. Niekorzystne ukształtowanie Parku – rozciągnięty na długości niecałych 20 km w kierunku SE – NW powodował, że korony jodeł w partiach przyszczytowych „wyczesywały” liczne zanieczyszczenia niesione przez wiatry wiejące znad Kombinatu Cementowo – Wapienniczego w Nowinach, znad Ostrowca Świętokrzyskiego, który stanowił wówczas silnie rozbudowany ośrodek metalowo-hutniczy. Ponadto drzewostany Parku „wzbogacane” były pyłami i gazami znad Starachowic i Skarżyska – Kamiennej (Krysztofik E. 1978).

W 1978 roku nastąpiło wyraźne załamanie gradacji, zarówno w rezerwatach ścisłych jak i częściowych. Natomiast od 1989 roku zaznaczył się regres masowego pojawu zwójek jodłowych, a w 1992 roku praktycznie zanikł. Ze zmiennym nasileniem trwał on na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego 39 lat. Obecnie jodła jest jednym z trzech, obok buka i sosny, gatunków lasotwórczych Parku i zajmuje niemal 40% jego powierzchni leśnej (w 1925 roku udział ten sięgał 75%). Na obszarach objętych ochroną ścisłą jej udział jest mniejszy i wynosi niewiele ponad 33%. Inaczej jest na obszarach objętych ochroną częściową. Tu udział jodły przekracza 40%. Przeciętny wiek drzewostanów Parku wynosi 85 lat, w przypadku jodły – 89 lat. Jodła jest głównym gatunkiem lasotwórczym najbardziej typowego i zajmującego największą powierzchnię (3088,70 ha) zespołu roślinnego Parku – wyżynnego jodłowego boru mieszanego (Abietetum polonicum).

W „Operacie urządzenia gospodarstwa leśnego nadleśnictwa Święta Katarzyna” z 1925 roku znajdujemy zapis mówiący, że „[…] północne stoki Łysicy są prawie jedynem stanowiskiem buka na całem paśmie Łysogór, pozbawione są buka południowe i zachodnie stoki Łysicy, jak również szczyt góry. Nie ma buka Łysa Góra na północnych i południowych stokach […]”. Z nieco odmiennym obrazem mamy do czynienia obecnie, po upływie niemal 85 lat od sytuacji przedstawionej w cytowanym opisie. Północny stok Łysicy od Białego Gościńca niemal po sam szczyt góry i między Świętą Katarzyną a Widną Skałą porasta zespół buczyny karpackiej (Dentario-glandulosae Fagetum), gdzie jodła występuje rzadko, bądź sporadycznie. W części centralnej Pasma Łysogórskiego zbiorowisko to tworzy zwarty kompleks na południowym stoku leśnictwa Jastrzębi Dół. Na Łysej Górze duże fragmenty drzewostanów z bukiem jako gatunkiem głównym spotkamy zarówno na stoku południowym jak i północnym. Ponadto jest on składnikiem drzewostanów większości zbiorowisk leśnych.

Taki obraz jest efektem wejścia buka na niektóre stanowiska zajmowane przez jodłę, która obumarła w wyniku masowego wystąpienia szkodliwych owadów. To, że w wyniku regresu jodły buk w wielu przypadkach zajął jej miejsce jest faktem. Jednak systematyczne obserwacje drzewostanów Świętokrzyskiego Parku Narodowego pozwalają zaryzykować stwierdzenie, że jodła powoli powraca na zajmowane dawniej stanowiska. Najlepszym tego dowodem są jej odnowienia naturalne (miejscami bardzo liczne), zarówno w strefie ochrony ścisłej jak i częściowej. Ponadto optymizmem napawa fakt, że większość tych odnowień odznacza się bardzo dobrą zdrowotnością i żywotnością, co znakomicie rokuje na przyszłość.

Autor artykułu: Paweł Krzos