Mała architektura sakralna w krajobrazie kulturowym Gór Świętokrzyskich jako atrakcja turystyczna cz. I

Kapliczki
Stare, białe kapliczki, dróg kościółki liche –
– Są, jak proste modlitwy, od dzieciństwa znane –
z dawna wszystkim jednakie, zapomniane, ciche.
Kryją w swych modrych niszach świątki malowane…
– Przydrożne ołtarzyki, na drzewach wieszane,
Świętych rzeźby cudaczne, skryte po ustroniach,
w wieńcach z róż bibułkowych i z palmami w dłoniach,
– Chrystusy, na rozstajach dróg ukrzyżowane-
Bóstwa białych kapliczek, każdemu łaskawe,
strzegące prostej wiary w onej dziwnej ziemi,
gdzie lud się jeszcze modli kwiatami polnemi
– I czci cichym pokłonem krzyżów blachy rdzawe…
– Pokój wam Boże Męki, krzyże pół struchniał
ołtarze drzew przydrożnych – i kapliczki białe…

Jan Gajzler

WSTĘP

Pisząc tę pracę wspomnieniami powracam na drogi, którymi szłam do szkoły czy kościoła, wędrując z tatą polnymi drogami, leśnymi ścieżkami, spotykałam przy nich przydrożne krzyże i kapliczki. Szczególnie utkwił mi w pamięci drewniany wysoki krzyż, który stał samotnie wśród pól – przy polnej drodze z Porąbek do Bielin. Za każdym razem kiedy przechodziłam, spoglądał z niego na mnie już pokryty rdzą wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego. Latem tam pachniało kwiatami dzikiej róży a jesienią mimozami. Ten obraz z przeszłości, zatrzymany w mojej pamięci chciałabym utrwalić na kartach papieru i zwrócić uwagę na to, że przydrożne kapliczki, krzyże i drewniane kościoły są ozdobą naszego krajobrazu i atrakcją turystyczną Regionu Świętokrzyskiego. Często mijamy je jadąc samochodem, przechodzimy obok nich obojętnie.

„Zrosły się” z naszym krajobrazem i dniem życia codziennego. To symbole religijności ludzi ale i również przesądów. Przez wieki były miejscem gdzie zbierali się ludzie na modlitwę, miejscem spotkań integrującym mieszkańców wsi i miasteczek. Kapliczki, figury i krzyże to niemi świadkowie różnych wydarzeń związanych z ludzkimi losami i obrzędami np. poświęcenie pól , śpiewanie majówek. Część z nich poświęcona jest wydarzeniom związanym z walkami narodowo – wyzwoleńczymi, inne stoją na straży grobów i przypominają o miejscach bitew. Od wieków trwają niewzruszenie na swoich pozycjach, choć często czas zmienia ich kształty, zaciera inskrypcje i niszczy materiał z którego powstały. Przechodząc obok miejsca kultu czy kapliczki ludzie wykonują znak krzyża, a mężczyźni w dowód szacunku i wiary zdejmują czapki.

Kapliczki to nasz dorobek kultury materialnej i duchowej w wielu przypadkach dziś już nieznanych fundatorów. Pobielane ściany, malowane farbą, dekorowane obrazkami, flagami, i kolorowymi wstążkami , mówią jak ważną funkcję pełnią w życiu człowieka czy społeczności lokalnej. To nasz skarb narodowy, który z dumą możemy pokazać przyjeżdżającym do nas turystom.  Ich historia, motywacja budowy zachwyci odwiedzających Góry Świętokrzyskie.

Choć często wtopione w krajobraz są niezauważalne, widząc je i znając motywację ludzi dla której te krzyże i kapliczki postawili, nie można być obojętnym na losy  wydarzeń i historii naszej Małej Ojczyzny, są elementem wychowania i tradycji. Niejednokrotnie cieszą oczy przechodnia swym pięknym i niepowtarzalnym wyglądem, zwracają uwagę na sposób rzeźby i żywe kwiaty, które wypełniają ich wnętrza.

Mała architektura w krajobrazie kulturowym

Krajobraz (landschaft, fizjocenoza) to dzisiaj termin wieloznaczny, stosowany w różnych dziedzinach nauki (geografia, ekologia, biologia, architektura, geoche-mia), czasami różnie definiowany i interpretowany. Dodatkowo w języku potocznym słowo „krajobraz” używane jest na określenie widoku (np. krajobraz miejski, krajobraz zimowy, krajobraz malowniczy, ładny, zeszpecony itd.). Najogólniej za krajobraz uważa się ogół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren, zespół typowych cech danego terenu. Krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go przedstawić na mapie, charakteryzuje się swoistą fizjonomią,  którą można zobrazować
w formie graficznej (rysunek, fotografia itd.), jest systemem dynamicznym. Jego sposób funkcjonowania uzależniony jest od części składowych oraz powiązań między nimi i dominujących procesów.

Krajobraz podlega zmianom (ewolucja krajobrazu). Każdy ma swoją historię, a wpływ na niego mają pory roku np. zimą w Polsce teren pokrywa warstwa śniegu, wiosną zieleni się młoda ruń, jesienią złocą się uschnięte liście na drzewach. Zmiany krajobrazu powodowane są również przez działalność człowieka, czego efektem są np. wyrobiska, hałdy, zwałowiska, kopalnie, itp. Przykładem mogą być obszary po eksploatacji kamienia na Kadzielni i Wietrzni w Kielcach. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania się elementów kulturowych różnego wieku. Krajobraz kulturowy to przestrzeń przyrodnicza, która znajduje się w sferze oddziaływań człowieka i przyjmuje formę kulturową, wyrażoną w postaci krajobrazu.

Obszar badań

Teren, na którym zbierałam materiały znajduje się na terytorium państwa polskiego, województwa świętokrzyskiego, w powiecie kieleckim.

Badania prowadziłam na terenie czterech gmin: Bieliny, Nowa Słupia, Bodzentyn i Górno.

Gmina Bodzentyn ma status miejsko-wiejskiej, pozostałe to gminy o statusie wiejskim. Obszary wszystkich czterech gmin zlokalizowane są wokół głównego pasma Gór Świętokrzyskich – Łysogór.

Inwentaryzację małej architektury sakralnej w krajobrazie Gór Świętokrzyskich przeprowadziłam na odcinkach dróg:

•  Droga krajowa nr 74, odcinek Górno – Wola Jachowa,
•  Droga powiatowa nr 753, odcinek Wola Jachowa – Nowa Słupia,
•  Droga powiatowa nr 751, odcinek Nowa Słupia – Bodzentyn,
• Droga powiatowa nr 752, odcinek Bodzentyn – Górno,
• Ponadto droga lokalna z Huty Nowej przez Hutę Starą do Świętego Krzyża,
•   Fragment szlaku czerwonego im. Edmunda Massalskiego, Święta Katarzyna – Łysica – Przełęcz Kakonińska – Kakonin – Podłysica – do Huty Szklanej,
•  Fragment szlaku niebieskiego im. Stanisława Jeżewskiego, odcinek nazywany „Drogą Królewską” – z Nowej Słupi na Święty Krzyż.

Inwentaryzacja obiektów

„Przydrożne kapliczki cierpliwie czekają

– dokąd zmierzacie przechodniów pytają?

I modli się jeszcze w nich echo, pieśni dawno przebrzmiałych…”.

Inwentaryzacja została przeprowadzona na przełomie 2011/2012 roku według następującej kolejności:

•  Nazwa małej architektury według fachowej literatury,
•  Określenie miejsca w którym się znajduje,
• Opis wyglądu, materiału z którego została zbudowana,
• Wyposażenie,
• Inskrypcja.

Każdy z obiektów opisywany był w terenie indywidualnie.

Pętla drogami asfaltowymi wokół Łysogór to odcinek długości 50 km. Inwentaryzacja rozpoczęta została w miejscowości Święta Katarzyna a zakończona w miejscowości Wzorki.

Podziału małej architektury sakralnej dokonałam wzorując się na literaturze głównie: Tadeusza Seweryna. „Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce” oraz znanego regionalisty z Bodzentyna Artemiusza Wołczyka „ Gawędy znad dróg i opłotków. Kapliczki, figury, krzyże przydrożne, pomniki Bodzentyna i gminy”.

Inskrypcje w inwentaryzacji zostały przepisane zgodnie ze stanem faktycznym i z zachowaniem formy czcionki wielokrotnie pisanej w całości z dużej litery. Często z błędami ortograficznymi i stylistycznymi, czego najlepszym przykładem jest napis na figurze kamiennej w Wólce Milanowskiej, gdzie imię „Katarzyna” napisano: „Katażyna”.

Obiekty zestawiłam w tabeli. Inwentaryzacja została ukończona 31.03.2012 r., pozycją 128.

Obszar badań został podzielony na cztery gminy i wymienione kolejno miejscowości przez które przebiega trasa turystyczna. Dodatkowo osobną pozycję zajmuje szlak pieszy koloru czerwonego na odcinku od Św. Katarzyny (moment wejścia na teren ŚPN) do Św. Krzyża (9) z wyłączeniem odcinka Huta Szklana.

Na obszarze gminy Bieliny znajdują się cztery miejscowości : Bieliny (12), Huta Nowa (5), Huta Stara (2) i Huta Szklana (5). Natomiast na terenie gminy Nowa Słupia ujęte zostało osiem miejscowości: Bartoszowiny (4), Trzcianka (2), Wólka Milanowska (1), Nowa Słupia (18), odcinek szlaku niebieskiego zwany Drogą Królewską od Nowej Słupi do Św. Krzyża łącznie (9), Baszowice (7), Mirocice ( 3) oraz Jeziorko (5).

Na terenie gminy Bodzentyn objęto trasę biegnącą przez 6 miejscowości. Są to kolejno: Dąbrowa Dolna( 5), Dabrowa Górna (4), Bodzentyn (5), Podgórze oraz teren ŚPN (3), a także Wzorki (3) i Św. Katarzyna (9).

Ostatnia czwarta gmina to Górno z trzema miejscowościami: Krajno (7), Górno (3) i Wola Jachowa (7).

Łącznie w inwentaryzacji wymienionych zostało 21 miejscowości i dwa odcinki szlaków pieszych, gdzie na trasie znajduje się 128 obiektów – ZOBACZ WYKAZ ARCHITEKTURY SAKRALNEJ.

Całość małej architektury została podzielona na sześć podstawowych grup: kaplice, kapliczki, figury, krzyże, pomniki i miejsca historyczne oraz inne. Kaplice od kapliczek różnią się wielkością. Wśród tych pierwszych można zauważyć wyraźną różnicę materiału, z którego zostały wykonane (drewno, kamień i cegła). Natomiast kapliczki o małych kształtach, zazwyczaj typu szafkowego podzielone zostały według sposobu w jaki je umieszczono na: drzewach, słupkach, bezpośrednio na ziemi oraz na domach. Odrębną, bardzo liczną grupę stanowią figury, które zostały podzielone na świętych i krzyże; razem jest ich 34. Zazwyczaj są one umieszczane na słupach lub kolumnach, stanową przykład dużego kunsztu artystycznego i niejednokrotnie posiadają ozdobne detale architektoniczne.

Podstawą podziału krzyży był materiał z którego zostały wykonane – drewno lub metal. Krzyże mają różną wielkość która wynosi od 1 metra do 18 metrów.

Metalowe wyróżniają się dużą różnorodnością wykonania począwszy od ażurowych belek, do wykonanych z okrągłych rurek. Unikatem są odlewy żeliwne.

Osobną grupą bardzo często zawierającą elementy sakralne, ale tematycznie nawiązującą do wydarzeń historycznych stanowi mała architektura dotycząca Powstania Styczniowego (3) i II wojny światowej (18).

„Inne” są to obiekty, które ze względu na tematykę lub sposób wykonania nie pasowały do żadnych z wcześniej wymienionych grup. Do tej ostatniej zostało zakwalifikowanych 10 obiektów, z czego najwięcej na trasie w Nowej Słupi (3). Jest to np. forma grobu (płyta i krzyż),który zawiera element sakralny, ale ze względu na tematykę dotyczącą wojny polsko –bolszewickiej został umieszczony w rubryce „inne”. Z kolei kamień papieski na Świętym Krzyżu, chociaż z tematyki inskrypcji wynika, że dotyczy życia sakralnego, a kształtem i materiałem z jakiego powstał odbiega od wcześniejszego systemu podziału, też został umieszczony w dziale „inne”.

Obiekty dotyczące stacji Drogi Krzyżowej z Nowej Słupi na Św. Krzyż zostały uwzględniona jako jedna całość, składająca się z 14 elementów. Trzy stacje stoją przy drodze wiodącej od kościoła w Nowej Słupi do granic Świętokrzyskiego Parku Narodowego, kolejne siedem wzdłuż Drogi Królewskiej, a ostatnie cztery na Św. Krzyżu. Zostały zakwalifikowane do figur świętych ze względu na kształt kapliczki.