Objaśnienia dotyczące małej architektury sakralnej.
Mała architektura według definicji prawnej zawartej w Prawie budowlanym ,
to zespół niewielkich obiektów budowlanych. Wznoszonych w ramach zagospodarowania terenu (działki budowlanej pod budownictwo jednorodzinne, wielorodzinne, miast , osiedli, zakładów pracy, parków, ogrodów itp.
Podstawowe typy obiektów małej architektury :
• obiekty kultu religijnego, takie jak: kapliczka, krzyż przydrożny, figura,
• obiekty architektury ogrodowej, takie jak: altana, posąg wodotrysk, ogrodzenie,
• obiekty użytkowe – służące rekreacji codziennej, takie jak: piaskownica, huśtawka, drabinka, ławki oraz utrzymaniu porządku, takie jak: śmietnik.
W niniejszym opracowaniu interesuje mnie głównie mała architektura sakralna
w krajobrazie Gór Świętokrzyskich, dlatego jej poświęcam szczegółową charakterystykę.
Terminem mała architektura, określa się niewielkie, nieruchome obiekty, trwale związane z gruntem, będące elementami zagospodarowania terenu. Na kartach zabytków ruchomych, ewidencjonowana powinna być tzw. mała architektura o charakterze czysto dekoracyjnym oraz tzw. niekubaturowe obiekty budowlane, czyli takie które nie mogą w swym wnętrzu pomieścić swobodnie stojącego, dorosłego człowieka (mniej niż ok. 1 m 2 podłogi). Mogą to być więc zarówno rzeźby ogrodowe (nawet jeśli pełnią funkcję fontanny), wazony dekoracyjne, pomniki, figury przydrożne, zegary słoneczne, wolnostojące słupy i obeliski oraz niekubaturowe kapliczki przydrożne.
Terminem mała architektura, określane bywają również te stałe elementy wyposażenia wnętrza, które poprzez projekt, dekorację czy konstrukcję wyraźnie wiążą się ze światem architektury.Należą do nich ołtarze, różnego rodzaju struktury i nastawy ołtarzowe, organy, ambony, chrzcielnice, nagrobki, epitafia przyścienne czy obiekty związane z ogrzewaniem takie jak kominki czy piece kaflowe. Wszystkie one podlegają ewidencji na kartach zabytków ruchomych.
Przykłady Małej architektury sakralnej.
Figury i krzyże przydrożne – „dzieła rzeźbiarskie przedstawiające postacie świętych i Osoby Boskie. Zdobią miejskie place i zaułki, stoją przy drogach kościołach, są wkomponowane w wiejski pejzaż. Świętych, których twarze i sylwetki mogą być podobne do siebie, rozpoznajemy po atrybutach. I tak np. św. Piotr trzyma klucze do bram nieba, św. Paweł – miecz, a św. Florian, przedstawiony jako rycerz rzymski w zbroi, w rękach trzyma chorągiew i naczynie z wodą. Barokowa figura św. Jana Nepomucena przedstawia księdza w fałdzistych szatach i w ruchu, nieco pochylonego, z krzyżem na lewym ramieniu. Z postacią tego świętego łączą się także inne atrybuty: pięć gwiazd koło głowy, list zapieczętowany lub kłódka zamknięta, czasem palec na ustach – to symbole tajemnicy. Atrybutem bywa też most, z którego został wrzucony do rzeki.
Figurą nazywamy również przydrożny krzyż, drewniany, kamienny lub żeliwny, usytuowany na cokole, kolumnie lub słupie” . Mianem figury w rzeźbiarstwie określa się przedstawienie postaci człowieka, rzadziej zwierzęcia. Natomiast forma zdrobniała „figurka” używana jest do określenia małych rozmiarami rzeźb kultowych lub dekoracyjnych , wykonanych w kamieniu , drewnie czy ceramice. Bardziej odpowiednim terminem w odniesieniu do figur ludzkich jest; posąg czy statua. Figura – terminologia stosowana jest również w odniesieniu do figur przydrożnych z drewna, kamienia, lub figuralna rzeźba ludowa ( Chrystusa Frasobliwego, Matki Bożej, świętych), usytuowana na cokole, kolumnie lub słupie, a nawet krzyż przydrożny, zwłaszcza kamienny.
Kapliczka . „Drobny obiekt zabytkowy, zwykle z daszkiem lub kopułom zwieńczoną krzyżem, imitujący jakąś budowlę sakralną lub jej fragment. W maleńkim wnętrzu umieszcza się figurkę, krucyfiks lub obraz; czasem jest to miejsce na niewielki stół, lichtarze, świece, kwiaty”.
Kapliczka przydrożna – niewielka budowla kultowa, wznoszona przy drogach lub rozdrożach w celach wotywnych, dziękczynnych, obrzędowych itd. Najczęściej ma formę wolno stojącego domku murowanego lub drewnianego, wieżyczki z wnękami, figury na słupie lub kolumnie, ozdobnej skrzynki zawieszonej na drzewie.
Autor książki o kapliczkach Tadeusz Seweryn nazywa je „Perłami krajobrazu”,
a Wiktor Zin pisze o nich „Akty strzeliste naszego krajobrazu”.
Są nieodłącznym akcentem polskich krajobrazów, urokliwą ozdobą dróg.
Geneza kapliczek.
W świecie rzymskim określano je terminem lararia. Kapliczki takie znajdowały się przy niemal każdych większych skrzyżowaniach, w domach (atrium), czy sypialni.
W środku umieszczano obrazek geniusza i Lary oraz cenne przedmioty. Kapliczkę ustawiono Cezarowi. Następnie były wykorzystywane przez Augusta, który łączył je z propagowaniem kultu swojej osoby . Według innej z wersji, nazwa „kapliczka” wywodzi się od łacińskiego wyrazu ~cappa, czyli płaszcz. Domniemywa się, że chodzi tu o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, który przechowywany był w specjalnej celi – pomieszczeniu wewnątrz specjalnego, niewielkiego kultowego budynku o charakterystycznych kształtach, zwanym właśnie „kaplicą”. Według innych przypuszczeń już św. Ambroży, biskup Mediolanu z II poł. IV wieku wspominało kapliczkach jako o miejscach kultu. Oficjalnie zgodę na odprawianie nabożeństw przy kapliczkach zatwierdził natomiast sobór w Agda z początków VI wieku. Odrębną kwestię stanowi hipoteza części badaczy, dopatrujących się w kapliczkach treści zupełnie niechrześcijańskich. Według nich, zwłaszcza rzadko spotykany na Warmii typ kapliczek słupowych (kapliczek umieszczonych na drewnianych lub murowanych wysokich słupach), jest niezwykle podobny do pogańskich słupów kultowych.
O “pogańskich kapliczkach” pisał choćby Nestor w IX w.: (…) jeśli kto umierał, to czynili nad nim tryznę, a potem czynili stos wielki i wkładali na ten stos umarłego i spalali. Potem, zebrawszy kości, wkładali je w małe naczynie i stawiali na słupie przy drogach, jak czynią Wiatycze i dziś.
Leszek Żmijewski w książce pt „ Tym, którzy tędy przechodzą”, pisze ze najstarsza zachowana kapliczka wolno stojąca w Polsce z roku 1430 usytuowana jest w lesie przy trakcie leśnym „Ostrowiecki Gościniec”.
Krucyfiks – „krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Zbawiciela, rzeźbiony lub malowany, z umieszczonym u góry napisem INRI, co oznacza: Iesus Nazarenus Rex – Jezus Nazareński król żydowski.
Krucyfiksy znalazły się w centralnych miejscach rzymskokatolickich kościołów i stały się jednocześnie dziełami sztuki reprezentującymi poszczególne epoki: średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, aż do czasów współczesnych”.
Pasja – „(łac.), sztuka plastyczna, cykl scen obrazujących mękę Chrystusa; wywodzi się z opisu Męki zawartego w czterech Ewangelickich lub średniowiecznych tzw. traktach pasyjnych; od wczesnego średniowiecza aż po dzień dzisiejszy pasja stanowi częsty temat przedstawień rel. w malarstwie i rzeźbie” .
Chrystus Frasobliwy, „ikn. Ujęcie postaci Chrystusa w plastyce końca XV w. ( w pozycji siedzącej, z głową opartą na dłoni); ulubiony temat pol. rzeźbiarzy ludowych jako transpozycja chłopskiej niedoli; przetrwał do dziś gł. w Krakowskiem”.
Zabytek – „pojęcie bardzo szerokie, obejmujące nie tylko wybitne dzieła architektury i sztuki, ale wszystkie przedmioty i urządzenia charakterystyczne dla danej epoki, posiadające wartość historyczną, kulturową, artystyczną itp. Zabytkami mogą być m. in. zespoły urbanistyczne i stare budowle, kapliczki, figury i krzyże przydrożne, młyny wodne i wiatraki, stare chałupy, rzeźby i obrazy.
Obiekty i przedmioty zabytkowe umieszczane są przez konserwatora w rejestrze zabytków.
Te przedmioty, które nie zostały wpisane jeszcze do rejestru, a posiadają wartość historyczną również są zabytkami – w ich ewidencji i ratowaniu wielką rolę pełnią społeczni opiekunowie zabytków. (Zobacz też: zabytki etnograficzne, zabytki nieruchome, zabytki ruchome”.
Oleodruk – „ reprodukcja naśladująca obrazy olejne, wykonana metoda wielobarwnego druku farbami z dodatkiem oleju, także potoczna nazwa wielobarwnej reprodukcji malarstwa, przypominającej obraz olejny, wykonany za pomocą chromolitografii (litografia); lśniącą powierzchnie otrzymywano przez powleczenie werniksem; reprodukcje oleodrukowe (popularne od XIX w.) nie odznaczają się na ogół walorami artystycznymi”.
Inskrypcja ( epigraf) – „ napis ryty (tzw. inskrypcja), wykonany na materiale twardym, zwł. w kamieniu, metalu lub drewnie, umieszczony na budowlach, grobowcach, płytach nagrobnych, pomnikach, tablicach erekcyjnych, wotywnych itp..; o różnej treści występowały w staroż. Grecji.
W czasach późniejszych nazwę nadawano często wszelkiego rodzaju dewizom, godłom, mottom umieszczanym przez autora na wstępie własnego utworu albo poszczególnych jego części w celu uwypuklenia gł. jego myśli.
